Bìa quyển "Hơn cả tin tức - Tương lai báo chí” của Mitchell Stephens do Dương Hiếu - Kim Phượng - Hiếu Trung dịch, Nhà xuất bản Trẻ, quý II-2020. Ảnh: K. Phong
Khát vọng thay đổi
Theo Evan Cornog (Trưởng khoa Truyền thông, Đại học Hofstra), “Hơn cả tin tức” xuất sắc trong việc quay lại quá khứ để tìm ra những mô hình cho tương lai của báo chí. Đây là một nghiên cứu độc đáo, đôi khi có tính phê phán về báo chí đương đại, cả trên mạng lẫn ngoài mạng Internet và tìm thấy niềm hứng khởi cho một sự thấu hiểu hiệu quả và đầy khát vọng về nghề báo trong những ví dụ từ các bài báo và blog thế kỷ 21, đồng thời trong những hiểu biết chọn lọc về nghề báo thế kỷ 20 và các tác phẩm viết lách của Benjamin Franklin thế kỷ 18. Hầu hết nỗ lực xử lý khủng khoảng báo chí hiện nay nhấn mạnh vào công nghệ. Stephens nhấn mạnh vào tư duy và nhu cầu tư duy lại về báo chí đã từng và có thể trở thành công việc gì.
Theo tác giả, không nghi ngờ gì về vai trò trung tâm và sự hiện diện khắp nơi của tin tức, nhưng có thể khẳng định rằng nền báo chí tốt nhất trong thế kỷ 21, giống như những gì đã diễn ra với báo chí hồi trước thế kỷ 19. Phải xác định được cho bản thân một vai trò lớn hơn, tham vọng hơn, thay vì chỉ đơn thuần tường thuật lại tin tức.
Tin tức có thể được định nghĩa là thông tin mới về một sự việc, một chủ đề mà công chúng quan tâm và được chia sẻ với một phần công chúng. Không khó nhận ra rằng lượng thông tin mới mà công chúng quan tâm được chia sẻ cứ tăng dần. Thực vậy, sự xuất hiện gần đây của một trong những dạng công nghệ thông tin mang sức mạnh lớn nhất của loài người là một mối lợi lớn đối với thông tin. Tuổi đời của World - Wide - Web vẫn còn rất trẻ nhưng nó đã thu vén được một lượng dữ kiện cực kỳ đa dạng từ số nguồn tin cực kỳ sinh động, truyền tải chúng dưới số định dạng cực kỳ phong phú, hết sức nhanh chóng và truyền được rất xa. Chưa bao giờ chúng ta được thấy một công cụ trung gian tin tức kiểu thế này cả.
Điều này không có nghĩa là tin tức đến với chúng ta thông qua laptop, smartphone, tablet, hay sắp tới sẽ là thiết bị đeo trên người, luôn luôn mẫu mực, mang tính xây dựng hoặc đủ độ tin cậy. Sức mạnh gấp bội của web dưới vai trò trung gian truyền thông tin không đồng nghĩa với việc tất cả các tin tức đều sẽ được nó phục vụ tốt như nhau.
Báo chí là hoạt động thu thập, trình bày, diễn giải hoặc bình luận về tin tức cho một bộ phận công chúng. Trong khoảng một thế kỷ rưỡi gần đây, các nhà báo đã nhấn mạng vào việc thu thập, trình bày tin tức. Kể từ giữa thế kỷ 19, họ vẫn kiếm sống được, thực tế còn xây dựng được cả những doanh nghiệp đồ sộ, thông qua việc bán tin tức hoặc bán quảng cáo bên cạnh tin tức
Trong tương lai, có vẻ như số lượng nhà báo kiếm được đủ sống bằng phương pháp này sẽ chẳng còn như trước nữa, dù các báo có nỗ lực kiếm tiền từ độc giả online qua việc xây dựng các paywall. Thực tế là do cơn lũ thông tin về các sự kiện hiện tại cũng đang tràn ngập khắp Internet và mọi người có thể nhấm nháp hay thậm chí ngụp lặn giữa vô vàn tin tức, blog, feeds, app mà hầu hết là miễn phí. Thật khó tưởng tượng cách tính tiền là những gì “trôi theo không khí” vào nhà (“Những biến cố xảy ra hôm qua trên mọi lục địa” - chương 2 và “Cỗ máy truyền tin đơn thuần” - chương 3).
Chuyển từ 5W sang 5I
Không nói đến cuộc khủng hoảng lớn mà báo chí đang đối diện, ở đây chúng ta nhận thức rõ một cơ hội dành cho báo chí. Web cho phép những phóng viên giỏi nhất thoát khỏi thứ công việc tầm thường là kể lại với mọi người điều vừa mới xảy ra. Internet cho phép, hay đòi hỏi phóng viên, quay lại một quan niệm cũ hơn, cao hơn về trách nhiệm của mình. Không chỉ là người tường thuật, điều đang xảy ra nữa, mà là những cá nhân có khả năng cung cấp một góc nhìn khôn ngoan về điều đang xảy ra.
Chắc chắn là vào những lúc khó khăn, ở những nơi khó tiếp cận thì việc “tận mắt chứng kiến” của nhà báo có thể làm hé mở và tiết lộ nhiều điều, thông tin phải được xác minh và suy ngẫm, nhiều thứ vẫn có thể được khám phá bằng cách “đào xới dữ liệu, hồ sơ” hay “phát triển các nguồn tin”.
Thông tin cổ động trong phòng chống Covid-19 - Ảnh: Phan Hân
Định nghĩa về báo chí theo tác giả, thừa nhận rằng báo chí có thể vượt hơn việc chỉ “tường thuật nghiêm ngặt và chính xác”. Quan niệm đó bao gồm việc diễn giải hoặc bình luận về tin tức - những gì mà các blogger ngày nay và những tờ báo vào thời trước Internet muốn thực hiện. Đó cũng là những gì mà người viết xã luận, những phóng viên chuyên mục và những phóng viên tạp chí chuyên ngành nghiêm túc mong muốn gánh vác.
Ngành báo chí có thể và phải cải thiện, nhưng nó vẫn đang tiến hóa và vẫn dễ tổn thương trước những vội vã và khát khao ở hiện tại. Vẫn luôn có nguy cơ rằng trật tự mới này cho báo chí, trong khi sửa chữa một số điểm yếu của trật tự cũ, lại có thể dẫn tới những điểm yếu mới. Việc diễn giải và bình luận đang phát triển khắp trong báo giới ngày nay (Tạm biệt công thức kinh điển “Ai - cái gì - khi nào - ở đâu” - chương 4). Một phần trong số các diễn giả bình luận này rất độc đáo và mang tính gợi mở, đặc biệt là trên các tạp chí chất lượng, trên các blog và website đầy trí tuệ.
Những ồn ào, náo nhiệt chát chúa trong các buổi nói chuyện trên radio, truyền hình cab hay nhiều website thường thu hút sự chú ý từ những nhà bình luận báo chí, nhưng chính các thể thức báo chí phân tích độc đáo, mới mẻ đang dẫn lối đến tương lai. Từ công thức truyền thống 5W như là kim chỉ nam cho nhà báo sang 5I của một ngành báo chí mà Stephens gọi là báo chí trí tuệ (wisdom journalism): am hiểu (informed), thông minh (intelligent), thú vị (interesting), sâu sắc (insightful) và sáng tỏ (interpretation).
Nền báo chí trí tuệ
Thực tiễn hiện nay cho thấy, số lượng nhà báo tiếp tục phớt lờ tầm quan trọng của việc diễn giải chính là bằng chứng cho thấy việc tái tư duy về báo chí chỉ mới bắt đầu. Vì vậy việc tái thiết lập nền báo chí cũng còn một chặng đường rất dài. Chất lượng báo chí của thế kỷ 21 không chủ yếu nằm ở việc “các nhà báo kinh nghiệm đi đến các nơi, phát triển các nguồn tin, xác minh và tái xác minh dữ liệu”, tất nhiên các công việc này cũng rất hữu ích.
Thay vào đó, chất lượng của hoạt động báo chí thực sự nằm trong điều được gọi là “báo chí trí tuệ” - hoạt động báo chí làm tăng cường hiểu biết của chúng ta về thế giới. Một nền báo chí trí tuệ hơn nên tạo ra những công dân trí tuệ hơn. Báo chí trí tuệ cũng bao hàm và thậm chí nhấn mạnh vào việc đưa tin, diễn giải, giải thích, thậm chí đưa ra quan điểm về các sự kiện đang diễn ra. Các nhà báo trí tuệ sẽ ở vào vị trí tốt hơn để kiểm tra các dữ kiện còn nghi vấn hoặc bằng chứng dựa trên các kết quả còn nghi vấn (“Những khối trí tuệ lấp lánh” - chương 7).
Quyển sách này không kêu gọi sáng tạo ra thứ gì mới cả. Nó chỉ kêu gọi chúng ta khao khát, với nhiều ý thức và thấu hiểu hơn về một nền báo chí thường xuyên làm nhiều hơn là việc chỉ đơn thuần kể lại xem ai nói hay làm gì ngày hôm qua. Nó kêu gọi xây dựng một nền báo chí rộng lớn hơn, tham vọng hơn. Nó cũng tranh luận rằng một nền báo chí như thế sẽ không hình thành trọn vẹn mà không có sự đổi mới trong tư duy.
Chúng ta đang chứng kiến ngành báo chí đã và đang bắt đầu thay đổi. Tất nhiên, những chuyển mình như vậy không thể tránh khỏi việc hiểu lầm, lộn xộn, thất thường và không làm mọi người hài lòng, có những tiêu chuẩn, quy trình mới cần thời gian và nguồn lực để hoàn thiện. Thấu hiểu nền báo chí đầy trăn trở, suy tư không ngay lập tức tháo gỡ được những nút thắt đặt ra, song mọi thứ vẫn luôn được cải thiện từng ngày. Báo chí chân chính luôn hòa nhịp cùng dòng chảy cuộc sống, ân cần cung cấp cho bạn đọc những góc nhìn mới về thế giới, thoát ra được những thói quen của khối lý thuyết màu xám lê thê nhạt nhẽo, để bén rễ cùng với cây đời mãi xanh tươi.
Phong Hân